Nazewnictwo i słownictwo gwarowe

Gwara Łęk Dukielskich

       Jednym z czynników odróżniających od siebie narody jest język. Tym, co różnicuje nas w ramach jednej Ojczyzny jest gwara. Uważa się ją za terytorialną odmianę języka narodowego. Inaczej określa się ją mową wsi. Różni się ona od języka ogólnonarodowego i literackiego licznymi cechami fonetycznymi, morfologicznymi, składniowymi i leksykalnymi. Wyróżniamy więc: dialekt małopolski, wielkopolski, dialekt śląski, dialekt mazowiecki, kaszubski  oraz dialekty mieszane cechujące Tereny Ziem Odzyskanych (np.dialekt lwowski, wileński). Ze względu na położenie naszego regionu znajdujemy się w zasięgu największego obszarowo dialektu małopolskiego.  Ponadto w obrębie dialektu małopolskiego występują liczne gwary, w tym gwary województwa podkarpackiego, które od innych gwar tegoż dialektu (małopolskiego) różnią się składem cech dialektalnych.

     Dialekty małopolskie obejmowały początkowo obszar dawnego państwa Wiślan, a następnie, w trakcie historycznego rozwoju, znacznie rozszerzyły swój zasięg terytorialny. Obecnie występują w płd-wsch. i środk. części Polski. W ich obrębie wyróżniamy między innymi: Pogranicze wschodnie młodsze obejmujące dawne województwa: Rzeszowskie, Krośnieńskie, Zamojskie, Przemyskie, Chełmskie.  Zatem w myśl powyższych cytatów, język Łęk Dukielskich,  podkarpackiej, beskidzkiej wioski, charakteryzuje się pewnym składem cech dialektu małopolskiego.

       W miarę upływu czasu zanika coraz więcej słów dawniej powszechnie używanych i ogólnie świetnie znanych i rozumianych. Dlatego warto sobie przypomnieć i utrwalić naszą gwarę, którą się posługiwali - i w jakiejś mierze nadal posługują - nasi mieszkańcy. Ze względu na to, że gwara w miarę ubywania spośród nas najstarszych mieszkańców wsi oraz obaw ich młodych mieszkańców, aby nie być wytykanym za jej używanie, czas najwyższy, by przywrócić jej należną i godną pozycję.  Bo często nie potrafimy tej wartości cenić. Doceniając wartość naszej gwary w rozwoju rodzimej kultury i jej dziedzictwa, należy zwrócić uwagę na jej specyfikę i charakterystyczne cechy.

       Pomimo upływu czasu, wpływu szkoły, książek, gazet, telewizji i radia do dziś starsi ludzie nie wyzbyli się nawyku tego typu wymowy. Wyłowić ją się daje także wśród małych dzieci, które dużo czasu spędzają w towarzystwie swych babć i dziadków. Jest to jedyna szansa, że nasza piękna gwara i jej właściwości nie wyginą.

       Zawarty tutaj słownik zawiera ponad 600 haseł. Są to naturalnie tylko przykłady słów używanych na naszej ziemi, gdzie nie tylko znaczenie słów było bardzo oryginalne, ale i sama ich forma wypowiedzi.

 

Cechy fonetyczne gwary Łęk Dukielskich:

Właściwości:

-         fonetyka udźwięczniająca

-         brak mazurzenia

-         labializacja o nagłosowego: np.  łobrok, łokruŋgły

-     brak przegłosu polskiego: np. m’jetła, v’jeze

-         å pochylone zrównane z o: np. trova, durbok, godo, mom      

-         występowanie fonemu ů: np. gůra, brůk, vůz, bůty

-         występowanie kontynuantów staropolskiej samogłoski ˘ą  (lit. ę) w postaci:

a)     samogłoski [γ] przed spółgłoską szczelinową, np. rγštok

b)   połączenie samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej przed

spółgłoską zwartą, np. gymba, dynko

-         występowanie kontynuantów staropolskiej samogłoski ą ˉ ą  (lit. ą) w postaci:

a)     samogłoski ů¸ przed spółgłoską szczelinową, np. vů¸sy

b)     samogłoski ů przed spółgłoską nosową, np. f kůńće

-         pełna neutralizacja opozycji fonologicznej:

                  a)  o: ů: u w pozycji przed spółgłoskami nosowymi:

                        np. kum’in, kumora, łun

b)     e: y w pozycji przed spółgłoskami nosowymi:

 np. tyn, ćymny, dziyń

-         antycypacja miękkości: np. lejźe, zdrowajś Marjo

-         redukcja ł przednio językowo zębowego w grupach spółgłoskowych, po spółgłosce:

                                    np. kuje, tuček, gova, xop

-         pierwotna końcówka dopełniacza rzeczownika l.p. r. żeńskiego –e realizowana jako –y, na skutek zwężenia samogłosek nieakcentowanych: np. do Dukly, do stajńy

-         formy bezkońcówkowe w odmianie czasowników : np. my tak stali, my tu byli

      -         tendencja do upraszczania grup spółgłoskowych o strukturze rž:

grupa spółgłoskowa. rž → ž, np. ż’ežak

-    tendencja do upodobnień i dalszych uproszczeń w grupach spółgłoskowych o strukturze stš, zdž: grupa spółgłoskowa stš → šč np. oščałka

             grupa spółgłoskowa zdž → ždż np. miždżyć

      -         przyimek w lub z jako we, ze np. voda ze sok’jem, stanoł ve dż v’jax

       Oto przykłady niektórych z nich, tak charakterystycznych dla naszej wioski i wyjaśnienie, co wcześniej znaczyły:

1. Nazwy związane z polem i jego uprawą.

ajyr  – tatarak, roślina zielona z rodziny bylin

babczany liść  – liść rośliny polnej o leczniczych właściwościach

bapka  – in. zawilec, kwiatek polny

bagno, mokradło, młaczysko – grunt trwale podmokły, nieużytek rolny

bandur, pyr, bulwa  – ziemniak, warzywo

bandurzysko, zimnioczysko – pole po ziemniakach

borowina – miejsce w lesie, gdzie rosną borówki

bronować, skrůdzić – rozbijać skiby i równać pole bronami

bruzda – wolna przestrzeń między rzędami na polu uprawnym, także płytki rowek na końcu pola, do którego spływa woda deszczowa z rzędów’

brzezina – zagajnik brzozowy, także materiał na miotły z gałązek brzozy

bukowina – zagajnik bukowy

buroczysko – pole po burakach

choinka – skrzyp polny, roślina zielna

dymbina  – zagajnik dębowy

drynować  – odwadniać podmokłe pole

drobnica, opyrszołek – małe owoce i warzywa

dzidok, rogol, rogocz, kieremesło  – drewniana konstrukcja, na której składa się siano w kopę

gacina - nazbierane gałęzie

grzyndy  – mała działka przy domu na owoce i warzywa

jótka  –drzewko iglaste, świerk

kaczyniyc  – wiosenny kwiat rosnący na podmokłym gruncie

kaczystopka, kolczyk  – pierwiosnek, kwiat wiosenny

kapuścisko – pole po kapuście

kapuśnioczek – drobny deszcz

kociyrba - drzewo z jagodami, czeremcha

konicz – koniczyna

koniczysko – pole po skoszonej koniczynie

kopa – siano złożone na rogaczu, również określenie liczby 60

kopić siano, skopkować – składać siano w kopy

koromysło - wygięty lub wycięty kawałek drewna na którym na ramionach nosiło się wiadra z wodą

kukiyłka  – mała niedojrzała kolba kukurydzy

lalka – kopa zżętego zboża robiona ze snopków postawionych w pionie ziarnem do góry

lybjoda  – pospolity chwast pól i ogrodów z rodziny bylin

leżeć ugorym – leżeć odłogiem

lilok  – bez, majowy krzew ozdobny o wonnych kwiatach

lipa – mało urodzajny użytek rolny

łobradełkować – mechanicznie obrabiać pole: np. z ziemniakami

łazy – pastwisko na przecince leśnej

łonka  – pole gęsto porośnięte roślinami zielonymi, głównie trawiastymi zbieranymi na paszę

łoza, łozina – witka, gałązka wierzbowa

maj, mlycz  – mniszek lekarski, żółty kwiat polny

myndel, pókopek  – kopa zżętego zboża składana z leżących snopków, ułożonych w pięcioramienną gwiazdę, ziarnem do środka

miedza  – nie uprawiany pas ziemi oddzielający pola uprawne

młaka – podmokła łąka; niekiedy też: teren bagnisty

niyzapominajka – bladoniebieski kwiat polny

nowizna  – pole po raz pierwszy uprawiane

obsypywać, podsypywać – mechanicznie lub ręcznie usypywać rzędy na polu uprawnym

okopywać – ręcznie obrabiać pole, zwłaszcza z ziemniakami

parchowka  – niedojrzały chorujący owoc nie opadły z drzewa

paśfisko – pole przeznaczone na wypas zwierząt, łąka

paryja - wąwóz

psiorki - niedojrzałe śliwki, jabłka

pynk  – naręcze kłosów zboża związane powrósłem; snopek

pichota  – gatunek fasoli o dużych nasionach

pikować – rozsadzać młode rośliny do oddzielnych doniczek

podorywać, pokładać – płytko orać po żniwach

podorywka – płytka orka po żniwach

potsilać  – zastosować odżywki i nawozy w celu lepszej uprawy warzyw, jarzyn, traw i zbóż

poletko – pole uprawne o niewielkiej powierzchni

poplon – zasiew paszy zielonej po żniwach

pomiyć - zboże rozłożone na polu

powrůsło  – słomiany powróz do wiązania zboża w snopki

przecinka – wyrąbana część lasu

przycierek  - snopek wymłócony z grubsza cepami

rosada  – gęstwina sadzonek w donicy przed rozsadzeniem

rzyndować  – robić rzędy’: np. pod ziemniaki

sadzyniok  – ziemniak przeznaczony do sadzenia

sezonować – nie obsiewać pola, żeby odpoczęło

sioć  – wysiewać nasiona do gleby

skiba – ziemia odłożona przez pług podczas orki

stoczysko – pole nie nadające się do uprawy, nieużytek rolny

szypułka – zielona część owoców i warzyw

ściyrniůfka, ściyrnisko – pole po skoszonych zbożach porośnięte trawą

tarachy - nazbierane gałęzie

torka –  tarnina, ciernisty krzew z rodzaju śliw z cierpkimi, granatowymi owocami

tłok – grunt niskiej klasy

trzyny - resztki słomy i siana

ugorzysko – pole przeznaczone pod sezonowanie

zogon – pas zaoranego pola składający się z kilku lub kilkunastu skib, ograniczonych równoległymi bruzdami

zawlyc  – płytko bronować po zasiewie, by ziarno ukryć w glebie

ziylonka  – mieszanka warzyw strączkowych i traw, przeznaczona na paszę dla zwierząt lub na nawóz naturalny’

znakować – rzędować

źdźbło - kłos zboża

 

 

2. Nazwy pomieszczeń, urządzeń i czynności gospodarskich.

 

bat, batůg – przyrząd do poganiania konia

biczysko – część bata, skórzane rzemienie

bijok  – część cepa, krótki kij na skórze do uderzania

biydka, kolaska, dwukůłka  – wózek na dwóch kółkach ze sztylem, do ciągnięcia przez człowieka, np. na trawę

bojisko  – zabudowanie gospodarcze połączone z domem mieszkalnym, np. na wóz

bróg, stóg – przybudówka koło domu składająca się z pali i umieszczonego na nich dachu, służąca do przechowywania słomy i snopów

cep – narzędzie gospodarskie do ręcznego młócenia zboża i roślin strączkowych

chołpa, chołupa – stary, drewniany dom mieszkalny

chlyf  – pomieszczenie lub oddzielny budynek, gdzie trzyma się trzodę chlewną

daba – okrągły kamień do mielenia w żarnach

deptać – składać siano w stodole za pomocą wideł, ubijać nogami kapustę w beczce’

drapok  – wysłużona miotła łozinowa

drewutnia  – pomieszczenie koło domu na zrąbane drewno

durbok, łostrzołka, łosełka  – pojemnik na osełkę, kamień do ostrzenia kosy’

dyly – drewniana podłoga w stajni z okrąglaków

dyszel – sztyl do wozu do którego uwiązane było zwierzę pociągowe

dziagan  –  łom, żelazny pręt do podważania i usuwania ciężkich kamieni z pól uprawnych

dziyrżok  – część cepa, długi kij do trzymania w ręce, do którego przymocowany jest na skórze krótszy bijak’

furmanka – wóz do jeżdżenia i przewożenia narzędzi roboczych

gnojnica – boczna deska zakładana na wóz podczas wywożenia gnoju, wóz z gnojnicami

gnojowisko – miejsce przy stajni, gdzie wyrzuca się gnój

gnotki - przednia część sań

grale – widły z czterema zębami używane zwykle do nabierania ziemniaków

grzynda, siydzisko  – drabinka, na której siedzą kury

kalynica - szczytowa część dachu

kiela - kilka

kilkać - wikłać

kiczki – strzecha, słomiane pokrycie dachu

kierot  – narzędzie do młócenia uruchamiane siłą zwierząt pociągowych

klypisko – podłoga z ubitej ziemi w boisku, też miejsce na którym się młóci

konewka, konwia – naczynie drewniane lub blaszane do podlewania roślin

koryto – drewniana paczka na jedzenie dla świń

kosisko – trzonek, na którym osadzona jest kosa

kosz siywny – kosz z którego sieje się ręcznie ziarno

lyjce, wodze  – pasy trzymane w rękach do kierowania końmi

limiysz  – robocza część pługa do podcinania skib

lypianka – dom obłożony domieszką wapna i gliny, też kapliczka

lyterka – drabina zakładana na wóz do przewożenia siana

łopołka  – półokrągły kosz do przenoszenia i suszenia zbóż lub warzyw strączkowych, także trzymano w niej małe dziecko, gdy zabierano je ze sobą w pole

łobryncz  – metalowy pierścień opasujący beczkę

łobora – stajnia, zabudowanie przeznaczone dla zwierząt hodowlanych

paka – składana na wozie z desek bocznych i zatyłków, do przewożenia narzędzi gospodarskich lub warzyw luzem

pitolić - krajać tępym nożem

połatka, warytka – duża płachta z tkaniny służąca do znoszenia siana

pynta, postronek  – powróz, który zakłada się zwierzętom na pastwisku, żeby się nie oddalały

pomiotko  – miotełka z gałązek jedliny

pukoszek – konny wóz gospodarski obłożony koszami

przewrocarka  – maszyna do przewracania siana

przyczůłek  – pomieszczeni mniejsze od boiska na narzędzia gospodarskie

putnia  – drewniane naczynie do pojenia koni

radło – narzędzie rolnicze do orki bez odwracania skiby

rombanka – drewno zrąbane na części, gotowe do spalenia w piecu

rudera – stary, rozwalający się dom

rynsztok  – betonowa część podłogi stajennej

somsiyk, spichlyrz  – skład, skrzynia lub paka na ziarno

siyczkarnio  – maszyna do cięcia słomy na sieczkę

siydleczka  – drewniana szufelka do odgarniania zboża, używana także do siewu i karmienia drobiu

siyc - kosić

siyrp  – narzędzie gospodarskie do ręcznego żęcia zboża

sklyp  – zabudowanie przy domu, głównie na ziemniaki, nazwa od sklepienia łukowego

skopiyc  – naczynie do którego doi się mleko

srocz, wychodek, kibel  – drewniana ubikacja przy domu

stongiyf  – naczynie na wodę

stympel, stympa – moździerz kaszarski, urządzenie do obtłukiwania i kruszenia ziaren na kaszę

styrka  – kopiec z usypanej ziemi znajdujący się w pobliżu domu, do przechowywania warzyw w zimie: np. ziemniaków

stympor  – ubijak do stępy

stuska – część bata, drewniany trzonek

szczypka – niewielkie drewionko do rozpalania ognia w piecu

śmiyciorka  – szufelka, na którą zamiata się brud zaległy na podłodze

śrupstok - imadło

tabaczka - nóż składany z drewnianą oprawą

toczki  – pojazd gospodarczy jednokołowy, np. do wywożenia gnoju

uzda – element uprzęży zakładanej na głowę zwierzęcia do kierowania nim

wyndzarnio  – miejsce, gdzie wędzi się wędliny

wyndzidło  – żelazny element uprzęży zakładany koniowi do pyska

wozownia – zabudowanie do przechowywania wozu, z charakterystycznym otworem w drzwiach na wystający sztyl od wozu

wydawać, zwolać – wykładać siano i snopy za pomocą wideł z wozu na strych

wyglondek, żorůwek   – właz, małe drzwiczki w dachu prowadzące na strych

zotyłki  – elementy wozu, służące do składania paki

zgrzebło – przyrząd do czesania koni i krów

zwozić, zwůzka – zwozić siano i zboże z pola

żarna – urządzenie do mielenia ziarna, głównie na mąkę, składające się z dwóch okrągłych i dopasowanych kamieni

żornůfka - gruby kij do kręcenia jednym z kamieni żaren

żyrtka  – kij do wyciągania wody ze studni, na który zaczepiało się wiadro

żyrć  – drąg do studni z żurawiem

żniwiorka – maszyna gospodarska do żniwa, także kobieta rżnąca zboże sierpem

żurow - drewniana konstrukcja z drągów do wyciągania wody ze studni

 

 

3. Nazwy urządzeń domowych (wyposażenie pozostałej części domu).

 

ałtomana, łotomana, lyżanka, kimono  – mebel do spania, łóżko

balia, balija, szaflik  – duże naczynie blaszane używane do prania

barłůg, wyro, prycza  – łóżko z desek i słomy przykrytej worem, bez siennika

biyliźniorka  – wysoka i wąska szafka na bieliznę, pościel itp.

chodnik, gumoleon  – rodzaj wykładziny podłogowej

chodzidło, kodzidło  – biegun przy kołysce

ciyrlica  – urządzenie do czesania lnu

ćmocht - smoczek, także całus

dźwiyrze - drzwi

falůfka  – rodzaj spinacza do modelowania i kręcenia włosów

facyjot — w dachu dwuspadowym boczne jego części

ganek, gonek – przybudówka do domu

gůra – strych nad budynkiem mieszkalnym

izba – pomieszczenie np. pokój

karbidůwka – lampa na karbid

kondziyl – pęk wełny przygotowany do przędzenia

kijanka – deska używana do prania

kilim – wełniana tkanina dekoracyjna

kimać – drzemać

koleba, kolibka – kołyska

kolebać, lulać  – kołysać dziecko

kumoda – niski drewniany mebel z szufladami

kumora, kumórka  – pomieszczenie służące do przechowywania żywności, spiżarnia

koza – rodzaj małego piecyka na drewno

krochmol – kleisty roztwór z mąki ziemniaczanej do usztywniania tkanin

kufer – drewniana skrzynia zamykana na kłódkę

łoberlicht – małe okienko nad drzwiami stajennymi

łojófka  – świeca z parafiny, wosku i łoju

ług  – środek piorący z rozgotowanego szarego mydła i popiołu

maglorka – urządzenie do prasowania ubrań

miyndlica, miondlica  – urządzenie do międlenia lnu

mydło kacze – szare kamienie potoczne wytwarzające pianę, używane do prania

oblykać siy, przyodziywać siy – ubierać się

pogrodka - ława z gliny pod ścianą domu

polepa – podłoga z ubitej ziemi

polica - laska, gruby kij

posłać, zasłać – pościelić łóżko

posłaniy – poduszka i kołdra razem

poszywka, powłoczka – wierzchnia tkanina nakładana na poduszkę

poszwa, powłoka – wierzchnia tkanina nakładana na kołdrę lub pierzynę

pościyl – poszwa, poszewka i prześcieradło razem

powała – sufit

przydsionek  – pomieszczenie znajdujące się przed izbą mieszkalną

przezierotko – małe lusterko

psycha – duże lustro składane umieszczone na niskiej, drewnianej szafeczce’

somsiyk - drewniana, duża paczka do przechowywania zboża

siynnik – worek ze słomą znajdujący w łóżku

siyń – rodzaj korytarza, przedpokoju w starych chatach

skubel, zawój, wajcha  – zasuwa do drzwi

stora – zasłona okienna

szufryga - zasuwa, blaszane urządzenie w kształcie prostokąta, znajdujące się w piecu piekarskim, oddzielające wlot do komina od części piekarniczej

tragorz – drewniana belka podtrzymująca strop

wanka – drewniane naczynie do prania bielizny

wyranda – odkryty ganek, coś w rodzaju niskiego balkonu

wynglorka  – paczka, pojemnik na węgiel

wrzyciono  – przyrząd do ręcznego przędzenia wełny

wsyp – worek od poduszki, do którego sypie się pierze

wyżymaczka – element pralki wirnikowej do odsączania wody z wypranych ubrań

wyżymać – wykręcać mokre ubrania

zogłůwek  – mała poduszka, jasiek

zaprzyć dźwiyrze – zamknąć drzwi

zotyłki  – elementy łóżka od głowy i od nóg: w głowie i w nogach

żelozko  na wyngiyl  – żelazko na żar węgielny

żelozko na dusze  – żelazko na gorące żelazo

 

 

4. Przedmioty, naczynia i czynności kuchenne.

 

baniok  – duże blaszane naczynie zamykane pokrywą

bańka, kawiorka, kanka – blaszane naczynie do przenoszenia mleka

bijok   – tłoczek od maśnicy

bratrura – schowek w piecu na jedzenie, żeby nie wystygło: in. schowek przy kuchni kaflowej

ceber – rodzaj dużego drewnianego wiadra z uchwytami

cybrzyk – rodzaj małej drewnianej wanienki: np. do mycia naczyń

cydzok, łodcydzoczka   – okrągła drewniana deseczka z wydrążonymi otworami i z rączką, służąca do odcedzania wody: np. po kluskach

cyrata  – nakrycie kuchennego stołu

chlybok  – pojemnik na chleb

chochla – duża łyżka wazowa do nabierania zupy

czyluść – miejsce w piecu na ogień

czop, zatyczka, zakryncofko – przedmiot do zakorkowywania butelek

dekiyl  – pokrywa

dynga, dynica  – gruba, dębowa deseczka w kształcie półkola do położenia na wierzch beczki z kiszoną kapustą

dynko  – wieczko do zakręcania słoika

druszlok  – naczynie do odcedzania wody

dwojok – dwuczęściowe naczynie gliniane do przenoszenia i spożywania posiłków

dziyża, dziyszka  – drewniana misa do wyrabiania ciasta na chleb

fajans – materiał niższej jakości niż porcelana do wyrobu serwisów stołowych czy zastaw’

fajyrka – kółko służące do zakrywania otworu w płycie kuchennej

foska – rodzaj małej beczki zwężonej u dołu, służącej do przechowywania produktów spożywczych

flaszka – naczynie szklane do przechowywania napojów: in. butelka

gor – duże, blaszane naczynie kuchenne do gotowania: np. zup

gorczek – blaszane naczynie kuchenne do gotowania: in. garnek

gornuszek – małe, blaszane naczynie z uszkiem, do picia

gonsior  – gliniany dzbanek

gliniok  – rodzaj glinianego naczynia’: np. gliniany garnek

kamiyniok ] – rodzaj kamiennego naczynia: np. kamienny garnek

kamionka  – mała kamienna beczka

karafka – ozdobna, szklana butelka do przechowywania napojów alkoholowych

kocioł  – pojemnik dostawiony do pieca na ciepłą wodę

kociuba - wielki nóż, tasak

krydyns – mebel kuchenny na naczynia stołowe

kwotyrka – miara garnuszka, ¼ litra

lijyk  – przedmiot kuchenny służący do sprawnego przelewania cieczy do butelek

łociekocz – kratka na umyte naczynia, by odsączyć je z wody

łokap – wylot nad kuchnią wyciągający zapachy kuchenne

łokrasić, łomaścić – dodać do potrawy tłuszcz

łyżnik – przyrząd na łyżki wiszący na ścianie

makutra – kamienna miska do ucierania masła lub margaryny

maniyrka – blaszana butelka turystyczna do przenoszenia napojów

masylnica  – pojemnik na masło

maśnica, mośniczka  – urządzenie do wyrobu masła

montef, tuczok   – duży, drewniany przedmiot do tłuczenia ziemniaków

montefka  – mały, drewniany przedmiot do rozwiercania śmietany z mąką

miydnica  – metalowe naczynie do prania lub mycia

miysić, zagniotać, ugniotać – ręcznie formować, wyrabiać ciasto: np. na chleb

moździyrz – narzędzie do rozdrabniania pieprzu

myjok  – szmatka do zmywania naczyń

nakaslik, nakastlik  – niska, drewniana szafeczka kuchenna

nalepa, zapiecek, przypiecek – miejsce do siedzenia przystawione do pieca

niecka, necka  – drewniane naczynie do nabierania mąki

paciocha, warzocha – drewniana łyżka

połka – drewniany przedmiot do ucierania w makutrze

paści – drewna ściskające sadło, wieszane u powały lub w kominie

patelnia, rondel – płaskie, metalowe naczynie do smażenia potraw

pociosek, pociosk  – narzędzie do wygarniania ognia w piecu piekarskim

popielnik – część pieca, miejsce na popiół

powonska  – sito lub szmatka do cedzenia mleka

půłmisek  – duży owalny talerz do podawania wędlin

prasa – przyrząd do wyciskania soku z owoców

prodiż – garnek elektryczny do pieczenia ciast

prymus – spirytusowa lub naftowa przenośna kuchenka turystyczna

pszetak – duże sito do przesiewania zmielonego zboża 

rozczyn, zaczyn  – połączone ze sobą składniki spożywcze, pozostawione do wyrośnięcia

rozczyniać – połączyć składniki i pozostawić je do wyrośnięcia; np. na chleb

ruszt – część pieca, miejsce gdzie układa się drewno do rozpalenia

ryneczka - tygielek do topienia słoniny

sagan – żelazny garnek kładziony na piecu w otwór po fajerce

siarki – zapałki

sosjerka – naczynie z porcelany do podawania sosów

stůlnica – deska do wyrabiania ciasta

stołek, taborek – rz. m, D. –a ‘mebel kuchenny bez oparcia, do siedzenia’

syfon – butla do wytwarzania wody sodowej z naboju

szaflik – drewniany pojemnik do mycia naczyń

szatkować – rozdrabniać główki kapusty na kapustę kiszoną

szatkownica – przyrząd do rozdrabniania główek kapusty na kapustę kiszoną

sztyber, śtyber  – podpórka do okapu z cegły

szypkowar  – garnek do gotowania potraw pod zwiększonym ciśnieniem

ściyrka  – tkanina kuchenna do wycierania umytych naczyń

tabaczka – duży nóż składany jak scyzoryk

tarko, tarło – przyrząd kuchenny do tarcia, rozdrabniania warzyw’

trzepaczka, ubijoczka, ubijok - przedmiot do ubijania białka jajek na pianę

ucjyrać  – rozcierać masło lub margarynę w makutrze

wołek – ‘przedmiot do rozpłaszczania ciasta na cienki, jednolity placek

waza – naczynie do podawania zupy

wek – słoik ze szklanym denkiem przytwierdzanym klamrą

wiadro  – metalowe naczynie do wyciągania wody ze studni

wiyszok  – przyrząd do wieszania naczyń

worek syrny – płócienny worek do odsączania wody z twarogu

zlyf  – miska przy ścianie pod kranem, połączona rurą odpływową z siecią kanalizacyjną

żeleźniok   – garnek z żelaza lub żeliwa

 

5. Nazwy produktów spożywczych i czynności wykonywanych przy przygotowywaniu posiłków.

 

amunioczek  – ciastko z amoniakiem

blin – naleśnik

breja  – rozgotowana zupa jarzynowo – warzywna

chabanina, chabas – o mięsie i wyrobach z niego ogólnie

chrobaczne - robaczywe np. śliwki

gnat – duża kość

grzybianka  – zupa grzybowa

gulosz – potrawa z duszonych kawałków mięsa w sosie

herbata z dzwonkóf  – napar z dziurawca

jabczanka  – kompot z suszonych jabłek

karmel – dodatek do ciast uzyskiwany ze stopionego cukru

kasza, krupy – produkt zbożowy wytwarzany w kaszarniach, np. jaglana, jęczmienna, pęczak

kiszka – produkt przyrządzany z odpowiednio przyprawionej kaszy z krwią, kaszanka

kiszonka, kwaszonka – kapusta kiszona

klóska – ciasto z mąki i jaj pocięte na cienkie paski; dodawane do zup

klóska kudłato – kluska z tartych ziemniaków

kogel-mogel – surowe żółtko jaja utarte z cukrem

kołocz – okrągły wypiek z pszennej mąki, z białym serem w środku

korniszon – drobny ogórek w ostrej marynacie

kożuch – wierzchnia, gęsta warstwa mleka po ugotowaniu

kromka chleba – cienki kawałek, plaster chleba

krůwka – cukierek robiony z mleka i cukru

krupnik – zupa z kaszą, z krupami

kulebjok, bandurzok  – ciasto drożdżowe nadziewane ziemniakami

kfasota, kfaszylina – coś bardzo kwaśnego

kwasfka  – zupa robiona na kwasie z kapusty kiszonej

kfośne mlyko, siodłe mlyko  – skwaszone mleko

łazanka – kluska w kształcie kwadracika spożywana z kapustą

łupka - skórka z owoców i warzyw

łośrodka  - środek pieczywa

mamałyga – kasza kukurydziana przyrządzona na mleku lub wodzie

marynata – zalewa octowa

maślonka – uboczny produkt spożywczy po wyrobieniu masła ze śmietany

monka  – mąka, produkt spożywczy powstały ze zmielonych zbóż

miut  – miód, produkt spożywczy wytwarzany przez pszczoły’

mizeria, mizerka  – pokrojone, świeże ogórki ze śmietaną, solą, octem i pieprzem

łobierać, skrobać  – strugać ziemniaki lub inne warzywa

łokidać siy – zabrudzić się podczas jedzenia

łokrasa, łomasta – tłuszcz dodawany do potrawy: np. masło, smalec, słonina

łosełka masła - produkt wyrabiany ze śmietany w maśniczce i odpowiednio uformowany

osika – podkwaszone mleko

parzyć, pichcić – gotować, przygotowywać potrawy

piyntka, łokrowek  – końcówka z chleba, okrawek

płonka – bardzo kwaśne jabłko

podbitka – połączenie mąki ze śmietaną w celu zagęszczania zup i sosów

podpłomyk – rodzaj placka

pojda - gruba kromka chleba

polyfka  – rodzaj zupy z dodatkiem serwatki lub kwaśnego mleka

pomyje – woda po umyciu brudnych naczyń, oraz po kluskach i pierogach

poskrobek - mały chlebek upieczony z resztek ciasta wyskrobanego z dzieży

proziok  – placek pieczony na prozie

przypolynizna – przypalona potrawa

rumbanka śfińsko  – mięso ze świni poćwiartowane na części

rosůł z gwoździa – rosół na wodzie i tłuszczu, bez mięsa

sadło – słonina

syrwotka  – woda pozostała po wyrobieniu twarogu

skůrka z chleba – twardsza, przypieczona i wierzchnia część chleba

skipka -  mała kromka pieczywa

skrowek - kawałek, również resztki pozostałe po okrojeniu potrawy

skwarek – kawałek stopionej słoniny, omasta do potraw

spolonka - wypiek, który sie bardzo mocno przypalił

strawa, jadło – pożywienie, jedzenie

studziylina  - galareta

susz – poćwiartowane na części i wysuszone jabłka: np. na kompot

szczypior  – roślina zielona z cebulowatych, letnia przyprawa do kanapek

śmiytana  – odwodnione mleko krowie

wołkować – rozprowadzać ciasto wałkiem na jednolity cienki placek

winiok  – napój alkoholowy poddawany kilkuletniemu dojrzewaniu w dębowych beczkach

zociyrka  – woda podbita mąką podawana z mlekiem

zakalyc – ciasto z zakalcem, nieudany wypiek

zakwos – przyprawa kuchenna do zakwaszania potraw

zamiyszać – łączyć z sobą różne składniki: np. zamieszać zupę łyżką

zaproszka, zasmoszka  – ‘mąka smażona na tłuszczu dodawana do zup w celu ich zagęszczenia zbożowka – kawa otrzymywana z prażonego ziarna jęczmienia

zlywki – resztki płynnych potraw i napojów zlane do jednego naczynia

 

 

6. Nazwy zwierząt hodowlanych i słownictwo związane z ich hodowlą.

 

buhaj – byk, samiec krowy

chabeta, psuj – szkapa, marny koń

chadziajstwo, przychůwek, chudoba  – hodowlane zwierzęta domowe

dyrka  – okrycie dla konia

jarmark, targowisko – targ

korpiyl – roślina bulwiasta do wykarmiania inwentarzu’

kiernos – knur od świni

kwoka – kura siedząca na jajkach i wodząca kurczęta

nioska – kura znosząca dużo jaj

łobrok, tszynsionka  – słoma zmieszana z sianem lub koniczyną, zakładana koniom za drabinę

łobrzondzać  – wszystkie czynności wykonywane przy zwierzętach w stajni, oborze i chlewie

łotrymby  – pozostałość po zmieleniu zboża

parzůnka – sieczka dla zwierząt, do której domieszano karpiele lub ziemniaki i zalano wrzącą wodą

piyrwiostka  – krowa po pierwszym cielaku

sieczka – przygotowany pokarm dla zwierząt z zerżniętej słomy

spynd– targ zwierzęcy, miejsce, gdzie sprzedaje się zwierzęta

suchotnik – zaniedbana, wychudzona krowa

tucze siy - goni się /np. krowa/

wypas – wyprowadzenie zwierząt na pastwisko

źrůbek – młody koń

 

7. Nazewnictwo ubiorów i obuwia.

 

bambosz – ciepły zimowy but

chodok, drewniok  – but z drewnianą podeszwą lub też cały drewniany

cholywiok, gumiok – gumowy luźny but z wysoką cholewą

czůłynko  – damski półbut

ciapy, papuciy, kapciy  – pantofle

ćwiczek – szkolny but dla dziewczynek

dyszczowiyc – gumowy but przeciwdeszczowy

drelichy – spodnie robocze z grubego, sztywnego materiału

dziyrgać  – robić na drutach, szyć, cerować

filcok  – filcowy, zimowy but

gandófka  – damski sandał

kaboot  – stara, gruba kurtka robocza

kacabajka, katanka – rodzaj lekkiej damskiej kurtki: też marynarka

kaftan – lżejsze odzienie wkładane pod grubsze ubranie

kalosz – gumowy but do kostki

kapciuch – czapka z ochraniaczami na uszy

kapiszon – kaptur

kapota – zwykła codzienna narzutka robocza

kukarda – wstążka

kominiorka – czapka zasłaniająca całą twarz z otworami na oczy i usta

kotylion – broszka

kozok – damski but zimowy

kubrok, łoberok  – ciepła marynarka męska

kufajka – gruba kurtka watowana

kufajki – spodnie i bluza watowane-komplet

lakiyrek – lśniący, lakierowany but, głównie damski

łach, pszyłodziywek  – ubranie

łoficerek – męski but zimowy

łokulory - okulary

łonuca – flanelowa szmatka, którą owijano stopy przed włożeniem do butów

mantyl, prochowiyc, palto  – płaszcz

meszt, meśt – sznurowany półbut

peleryna – płaszcz przeciwdeszczowy

plet  – narzuta na plecy

plisa – fałdka: np. na spódnicy

płachcina – gruba narzuta na plecy

podomka – narzuta z lekkiego materiału chroniąca odzież przed zabrudzeniem

portki – spodnie

pularys - portfel, portmonetka

rajtki – spodnie do butów oficerek

rzemiyń – skórzany pas do spodni

śniygowiyc – wysoki, ciepły but chroniący przed śniegiem

trep – but z mocną i ciężką podeszwą

tszewik  – sznurowany damski but do kostek

zopaska – krótki fartuch kuchenny wiązany do pasa

zarynkownik  – używany zamiast rękawic, do ochrony rąk przed zimnem

  

8. Nazwy własne.

 

bachor – dziecko

beksa lala– płaczliwe dziecko

byczek – inseminator, zacielacz krów

chadzaj – gospodarz

chadzajka – gospodyni

chyrlok - człowiek chorowity

cygon – mężczyzna o ciemnej karnacji i czarnych włosach

cyganica, cyganicha, czornula – kobieta o ciemnej karnacji i czarnych włosach

despetliwy - robiący coś na złość, umyślnie, na przekór

dobrodziyj, plybon, farosz – ksiądz

drużba – świadek pana młodego na weselu

dziywka  – dziewczyna, panna

graczaty - ktoś mający krzywe nogi lub krzywy chód

karbownik, karbowy – pilnował ludzi, którzy przychodzili do pracy polowej u pana

kawalyr – chłopak, młody mężczyzna

kuma – matka hrzestna

kulos - człowiek kulawy

łazynga, łajza  – włóczykij

miysionc  – księżyc, ciało niebieskie

mlyczorz – mężczyzna o jasnych włosach

murga - ktoś małomóny

niyprzezbyty - nie dający się przekonać

poturok - niezdarny, nie umiejący, któremu wszyscy rozkazują

panocek – bardzo przystojny mężczyzna

pyrtek - malec

robotny - pracowity

rodny - rodzony

rudzielyc  – kobieta lub mężczyzna o rudych włosach

safanduła, niyzguła – niedorajda

sfaszka – świadek panny młodej na weselu

sfok, sfoczka, sfotka - osoby zaangażowane w doprowadzenie młodych do ożenku

siwula – kobieta o jasnych włosach

spólnik - wspólnik, kamrat

spódzielnio – sklep

stryk – stryjek

swok - mąż ciotki

swoku  – wujek

szczodrok  – składa życzenia na święta bożonarodzeniowe

ululany - uśpiony

upasiony - otyły

utytłany - brudny

welcer – lekarz

wygon – miejsce we wsi, gdzie gromadzi się zwierzęta prowadzone na wypas

zapłociy – nazwa części okolicy, dla której charakterystyczne są zabudowania i siedziby ludzkie odgrodzone od siebie płotami sztachetowymi

zawitka – dziewczyna, która ma nieślubne dziecko

zdechlok - człowiek chorowity

znachor – osoba zajmująca się medycyną na własną rękę

znojda, bynkart, najduch  – nieślubne dziecko

zuchwalok, jancykryśnik – dokuczające dziecko

  

9. Święta, obrzędy, zwyczaje i zabawy.

 

drzewko  – choinka, drzewko świąteczne

kraszanka – pisanka, jajko świąteczne

loska  – długi cukierek na choinkę

mocka, ćuću bapka, berek – zabawa w szukanie innych osób z zamkniętymi oczami

oczypiny  – zdjęcie welonu pannie młodej

půnockůfka - pasterka

wiycha – uroczystość na zakończenie jakiejś pracy /np.budowy domu/

wilija – wieczerza w przeddzień Bożego Narodzenia’

zmůwiny, zrynkowiny  – zaręczyny

  

10. Różne czynności  i wyrażenia

 

babrać siy, bablać siy - brudzić się, grzebać się

bajdurzyć –  pleść głupoty

banować – rozrabiać

bawidełko - zabawka

borykać - wywracać do góry nogami

bożykać – narzekać

brovnik - pistolet

charatać, pocharatać - popsuć coś, rozwalić

chytać siy - chwytać się

ciykawoś? - ciekawa jesteś?

ciurcy - cieknie

doczkać siy - doczekać się

dubeltowy - podwójny

dudrać siy, gramolić siy – robić coś w ślimaczym tempie

duldać - pić głośno, łapczywie

durkać - stukać, pukać, hałasować

dzie bodej - gdziekolwiek

frasunek - zmartwienie

fest - mocno

fiksować - przeklinać

fsionknońć - zginąć, przepaść

furkać - fruwać

ganić - odradzać coś

godać, mamrać – mówić coś, utyskiwać

gnoić siy - wysięk ropny z rany

gwołtować - krzyczeć

jyno - tylko

kalić siy - brudzić się

kiela - ile

lobiydzić - narzekać

lichy - mały

łocknońć siy - oprzytomnieć

łopuścić siy - zaniedbać się

łoński - zeszłoroczny

łotkazować - odgrażać się

markocić - martwić się

mordynga - ciężka praca, trud

mizdrzyć siy, umizgać siy - przypochlebiać się, podlizywać się, pragnąć wejść w czyjeś łaski

mroczyć siy - ściemniać się

murcać siy - brudzić się

nadarymniy - na próżno

nazod - do tyłu, z powrotem

na bakiyr - czapka lub kapelusz noszony na boku głowy

na praz - całkowicie, zupełnie

niywidok - ciemno

paćkać siy - brudzić się

papry - łupież

prawować siy - włóczyć się po sądach

przeciyro siy - przejaśnia się

pszykry - bardzo stromy

pszywara - przypalona do dna garnka potrawa

rachować - liczyć

rajić - stręczyć, namawiać

rajdać - mówić, rozmawiać bez potrzeby

rozeźlić siy, naduć siy – gniewać się, dąsać

rozwlyc siy - rozebrać się

rychtować - przygotowywać

pacykować siy – przeglądać, poprawiać się przed lustrem

poczkać – zaczekać na kogoś lub coś

pokiyl - dopóki

po omacku - po ciemku

przetyrać - utracić

rżnońć - udawać

sfikać - skopać

sporo - prędko, szybko

swarzyć siy – kłócić się

swarliwy - kłótliwy

szarůwka - zmrok

szpyrtać - robić coś, dłubać

turbować siy - martwić się

wadzić siy - kłócić się

wrazić - wetknąć

zafuczeć siy - zadyszeć się

zapszyć - zamknąć

zewlyc siy - rozebrać się

zeznoić siy - zmęczyć się, spocić

zwijać siy - śpieszyć się

ziorkać  – płakać, grymasić

zlyc, zlegnońć - zachorować, zasłabnąć

11. Zwroty

chamaj - jedz, papusiaj

to pszudy było -  to przedtem było, dawniej

na despet - na złość coś komuś, źle, niegrzecznie, niedobrze

poźryj chaw - popatrz tu, popatrz się tam, zobacz tu

ne - masz, proszę, weź

spomniyć se - przypomnieć sobie, wspomnieć sobie

niy poziyrej - nie patrz

zawdy - zawsze

chen, chet, hajci, chań - daleko, gdzieś tam

nastomp siy - (do zwierząt) przesuń się

usuń siy, płosuń siy, idź dali, rusz siy -  zrób mi miejsce

he,  chy, cło  - proszę? co?

ide na poly, na podworzec - wyjchodzę na dwór

no, acha - tak

byź mi doł - gdybyś mi dał, mógłbyś mi dać

teroz siy nie do - teraz to niemożliwe

niy godej - nie mów

inaczym se to udumoł - inaczej sobie to wymyśliłem

dzie lepi - gdzie lepiej

łon se tero spomni - on sobie teraz przypomni

pryndzy czy późni  - prędzej, czy później

tak, czy inaczy /inacy/- tak, czy inaczej

łońskiego roku - zeszłego roku

downo łon szet? - dawno on szedł?

godo, że doł - mówi, że dał

widziołem, jag go tszymoł - widziałem, jak go trzymał

dzisioj dawoł em - dzisiaj dawałem

pamiyntom tyn dziyń - pamiętam ten dzień

tyn zawżdy chcioł - ten zawsze chciał

zaro przyde - zaraz przyjdę

hajnok - tam

dyrdej - biegnij, uciekaj

cosi do niepoznanki - coś do zmylenia, "mydlenie oczu"

dujy wiater - wieje wiatr

jakosik to bedziy - jakoś to będzie

śtyry - cztery

ani słychu dychu - ani nie słychać, ani nie widać

w te dyrdy - szybko biegiem

niy dziwota - nic dziwnego

niy frasuj siy - nie martw się

fcaly mi siy niy przewolo - wcale mi się nie powodzi

12. Jednostki miar i wag najczęściej stosowane

     Na przestrzeni kilku wieków na terenie regionu posługiwano się różnymi jednostkami i nazwami miar wagi, powierzchni, długości oraz pieniędzmi różnych walut. Najwięcej z nich pochodzi z okresu zaborów. Pomimo, że obecnie w większości wyszły one z użycia, to przez niektórych starszych mieszkańców wsi są do dziś pamiętane. Oto niektóre z nich wraz z gwarowym wymawianiem i wyjaśnieniem ich znaczenia:

dukat (dukot) - 18 złotych, złoty - w średniowieczu 60 groszy, później 30 groszy miedzianych, denar (dynar) 1/12 grosza, cent austriacki (cynt ałstryjacki) - 1/100 guldena, gulden austriacki (guldyn) - 2 talary, 20 groszy, od końca XIX w. 2 korony, korona - ? guldena, od końca XIX w. - 100 halerzy, halerz (halysz)- 1/100 korony, złoty reński (ryjski) - złoty austriacki, od końca XIX w. korona, trojak (trojok) - 3 grosze miedziane, ćwierć - 25 kg, kwarta (kworta) - 1 litr, miarka - 16 kwart, garniec (gorniyc) - 4 kwarty inaczej 4 litry, korzec (kłorzec) - 8 miarek, 180 kg, 120 litrów, kwintal - 100 kg, metr (meter) - 100 kg, cetnar - 50 kg, półmacek (połmocek) - połowa ćwierci, antałek (antołek) - 60 garncy, morga (młorg, morg) - 56 arów, 5600 m2, stajanie (stojanie) 1,4 ha, stopa - 30 cm, sążeń (sonżyń) - ok. 1,8 m2, włóka (włoka) - 30 morgów, łan - 30 morgów.